Devlet ve toplum hayatımızın muazzam şahsiyetlerini tanıdıkça, onların milletin varlığını korumak ve ebediyete kadar yaşatmak uğrunda, bir bayrak gibi milletin önünde yürüdüklerini, yıldızlar gibi başlarının üzerinde parlayıp karanlıkları aydınlattıklarına şahit olmaktayız. Gelecek nesiller de üzerinde yaşadıkları vatanı kendileri için bağımsız kılmak için hayatlarını feda eden şehitlerimizin yanında ilim, irfan, kültür, siyaset ve devlet adamlarıyla birlikte, mezar taşları bile bulunmayan nice isimli-isimsiz meçhul kahramanların hayat hikâyelerini öğrendikçe kuşkusuz ki geçmişleriyle iftihar edeceklerdir. Şu an bizim gurur ve kıvanç duyduğumuz gibi.

Ülkemiz sınırları dışında, Çin sınırından Adriyatik Denizi’ne varıncaya kadar büyük bir coğrafyaya seslerini ulaştırabilmiş, diğer taraftan da Rusya Müslümanları ve Türklerinin bilgilenmesini ve uyanışını sağlamış, hatta Osmanlı Devleti sonrası kurulan yeni Türk devletinin kurucu milli irade ve ruhunun teşekkülünde etkin olmuş tarihi şahsiyetler vardır.

Bunlardan birisi de, Rusya Müslümanlarının ve Türklerinin öncülerinden, Azerbaycan’ın kurucu şahsiyetlerinden, devlet adamı, diplomat ve siyasetçi, aydın, milli tefekkür sahibi, Türkçü ve abide şahsiyetlerinden birisi olan Alimerdan Bey Topçubaşı’dır.

Alimerdan Bey bir Azerbaycan Türküdür. 4 Mayıs 1863 yılında Çarlık Rusya’sına bağlı Kafkasya Türklerinin yoğun yaşadığı Tiflis’te doğmuştur.

Temel eğitimini Tiflis’te tamamlayan ve sonra 1888 yılında Sankt Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne başlayan Alimerdan Bey’e bölüm birincisi olarak mezun olduğu Üniversite yönetimi tarafından dinini değiştirmesi karşılığında üniversitede eğitim görevlisi olarak kalması teklif edilir. Ancak o, bu öneriyi şiddetle reddeder ve tekrar Tiflis’e döner. Çok yönlü, milli ve sorumlu bir kişiliğe sahip olan genç Alimerdan Bey Topçubaşı, Rusya Müslümanlarının sorunu ve çözümü için bir avukat olarak büyük hizmetler ifa etmiştir.

Bir müddet sonra Tiflis’te, ilk Azerbaycan gazetesi olan Ekinci’nin sahibi, önemli fikir adamı Hasan Bey Zerdabi’nin büyük kızı Peri Hanım’la 31 Aralık 1893’te evlenir.

Topçubaşı daha sonra 1894’te ailesiyle birlikte Bakü’ye taşınır. Burada hem kendinin hem Azerbaycan’ın kaderinde rol oynayan, Kafkasya Müslümanlarının uyanışı için her türlü fedakârlığı yapan petrol zengini meşhur Hacı Zeynelâbidin Tağıyev ile tanışır. Tağıyev Bakü’de faaliyette olan Kaspi matbaasını ve aynı adla yayınlanan gazeteyi 1898’de satın alır ve gazetenin yönetimini Toçubaşı ile Ahmed Bey Ağaoğlu’na devreder.

Bunun üzerine Alimerdan Bey Petersburg’dan talebelik arkadaşı olan daha sonra Türkçülük Harekâtı ile İttihad ve Terakki’nin öncülerinden olacak Ali Bey Hüseyinzade’yi de davet eder ve ona da Kaspi gazetesinde yer verir.  Böylelikle Alimerdan Bey, Ahmed Bey Ağaoğlu ve Ali Bey Hüseyinzade gibi üç milli düşünce ve mücadele adamı bir çatı altında buluşarak Azerbaycan’ın geleceğinde, bağımsızlığının oluşmasında ciddi adımlar atmışlardır.

Yayıncısı olduğu bu iki gazetede belli aralıklarla yazılar yazmayı sürdüren Topçubaşı, aynı zaman da Bakü Şehir Duma’sı üyeliğine seçilmiş, bir süre de başkanlığını yapmıştır. 1901’de Tağıyev tarafından açılan Müslüman Kız Mektebi’nin mütevelli heyetine seçilen Alimerdan Bey’in hayatının büyük bir bölümünde eğitim faaliyetleri önemli bir yer tutmuştur.

Kendisinin kitaplara sığmayacak kadar geniş ve derin olan mücadele hayatını elbette kısa bir yazıya sığdırmak mümkün değildir. Ancak özet bir şekilde ifade edecek olursak; Çarlık Rusya’nın 1. Devlet Duması’na da milletvekili olarak seçilmiştir.

Bu arada hatırlatmak gerekir ki, 1. Duma’nın kapatılmasından sonra vergi ödememeyi ve çocukları askere göndermemeyi telkin eden Viborg Beyannamesi’ni imzalamasından dolayı Topçubaşı siyasi haklardan mahrum edilir. 1907’nin sonunda üç ay hapis cezası alır. Böylece daha sonra açılacak 2. ve 3. Devlet Duma’larına bir daha seçilmesi engellenmiş olur.

18 Şubat 1905’te Çar 2. Nikolay, mutlak monarşiden vazgeçerek meşrutiyeti kabul etmek zorunda kalınca Rusya’da yaşayan Müslümanların/Türklerin hak ve taleplerini gür bir sesle dillendiren Topçubaşı, 15 Ağustos 1905’te Nijni Novgorod kentinde Rusya Müslümanları Birinci Kongresini düzenler.

Başkanlığını İsmail Bey Gaspıralı’nın yaptığı kongreye, Yusuf Akçura, Ahmed Bey Ağaoğlu, Ali Bey Hüseyinzade, Abdürreşid İbrahim gibi Türkçülük ve bağımsızlık düşüncesinin ünlü isimleri iştirak eder.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Parlamento Başkanı ve Dış İşleri Bakanı (1918) olarak da vazife yapan Ali Merdan Bey Topçubaşı, Ağustos 1918’de ilk defa tam yetkili elçi sıfatıyla İstanbul’da görev yapar.

Onun asıl unutulmaz mücadelelerinden en önemlisi, kurucuları arasında yer aldığı Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin (1918-1920) kuruluşu ve tanınmasıyla ilgili uluslararası alanda yaptığı girişimlerdir.  Aralık 1918’de gıyaben Azerbaycan Parlamento Başkanı seçildikten sonra beraberindeki delegasyonla birlikte Azerbaycan Cumhuriyeti’ni temsil etmek için Paris Sulh Konferansı’na gönderilen heyetin başkanlığına yapmıştır.

1. Dünya Savaşı'ndan sonra yeniden çizilen dünya haritasına Azerbaycan'ın da ismini yazdırması, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin istiklalinin dünya devletleri tarafından tanınması sebebiyle, ona karşı duymamız gereken vefa ve minnet duygusu, elbette ki ilelebet sürecek bir namus borcudur.

Azerbaycan 28 Nisan 1920’de Bolşevikler tarafından işgal edilince, Topçubaşı ve beraberindeki heyet mecburen Paris’te kalır ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nin yurtdışındaki meşru temsilcisi olarak faaliyetini devam ettirir.

Ne yazık ki bu Türkçü, vatansever, milliyetperver, Azerbaycan’ın yiğit ve kahraman evladı, önemli devlet ve siyaset adamı ömrünün geri kalan kısmını zorunlu olarak vatanının çok uzaklarında geçirmiş ve 8 Kasım 1934 yılında Paris’te ahirete intikal etmiştir.

Ruhu şad, mekânı Cennet olsun.

Prof. Dr. Aygün ATTAR

Türkiye Azerbaycan Dostluk İşbirliği ve Dayanışma Vakfı Başkanı

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Güvenlik ve Dış Politikalar Kurul Üyesi